Toespraak minister Jet Bussemaker

Mauritshuis, 27 oktober 2014

Dames en heren,

In 1967 vond in Lausanne de Tapisserie Biënnale plaats. Eén van de exposerende kunstenaars was de Amerikaanse Sheila Hicks. Hicks stelde een werk tentoon gemaakt van linnen met bosjes vrij-hangende koorden. Het hing aan het plafond. Tijdens de opening arriveerde een Tv-ploeg met een zekere Madame Cuttoli die beschermvrouw van de tapisserie was. Ze liep op Hicks af en vroeg of zij ook werk exposeerde. “Jazeker”, zei Hicks, “daar hangt het.” En wees naar het plafond. Madame Cuttoli reageerde: “Ik zie geen tapisserie.” Jaren later zou Hicks hierover zeggen dat ze voor de één ‘persona non grata’ was en voor de ander een ‘moedige piraat’. Ze voegde eraan toe dat er een enorme vrijheid school in het zijn van een buitenstaander.

In 2006, 39 jaar na de biënnale Lausanne, verscheen het boek Sheila Hicks: Weaving as Metaphor. Ontwerper en maker is de Nederlandse, Irma Boom. Het boek is dik en wit en beeldt het onderwerp eerder uit dan dat het dit presenteert. Het is tactiel als textiel. Wie het eenmaal vasthoudt, wil het hebben.

Boom bouwt boeken. Of zoals Irma zelf eens heeft gezegd, “Ik beschouw het maken van een boek als het bouwen van een gebouw.” Het boek als gebouw en Irma Boom als de architect ervan. Het project waarmee Irma definitief haar naam vestigde was het zogeheten Think Book voor de SHV Holding in 1996. 2136 pagina’s dik. Zonder paginanummering. Ze werkte er vijf jaar aan en kreeg carte blanche van haar opdrachtgever, Paul Fentener van Vlissingen. Let wel: opdrachtgever, geen klant. De kracht van Irma ligt in haar benadering van een opdracht. Ze stelt zich niet dienstbaar op, maar wil met je samenwerken. Het is een gesprek tussen opdrachtgever en Irma. Waarbij de laatste uiteindelijk zelf de opdracht invult. Liever geen briefings — dat zorgt alleen maar voor ruis. Wilt u een boek van 100 pagina’s over 50 jaar familiegeschiedenis? U krijgt er waarschijnlijk een van 2000 pagina’s die twee eeuwen bestrijkt. Het is dan wel het mooiste boek dat u ooit in handen kreeg en hoogstwaarschijnlijk ooit zult krijgen. Dat is de beloning voor het gegeven vertrouwen.

Compromisloos is ze. En doet haar achternaam eer aan. Boom. Die duw je niet zo maar omver.

De samenwerkingen met Hicks en Van Vlissingen waren zeer succesvol. Maar Irma’s eerste project kon op minder lof rekenen. Ze was nog in dienst van de SDU en bouwde het Postzegel Jaarboek 1987-’88. Toen het werd uitgebracht was hoon was haar deel. Veel handelaren stuurde het boek terug. Het boek werd later een ‘briljante mislukking’ genoemd. Zelf beschouwt ze al haar boeken als fouten. En elk nieuw boek als een correctie op het vorige.

Met het jaarboek voor de filatelie positioneerde Irma zichzelf — hoewel niet bewust — als outsider. Ze had haar eigen stem en stijl gevonden en begon dus voor zichzelf. Dat was in 1991. Een kwart eeuw later hebben velen van die unieke stem en stijl mogen genieten.

De sleutel van het werk van Irma Boom zit in de synthese van het artistieke en het industriële: die zijn in volkomen evenwicht met elkaar verstrengeld. En hoewel haar werk past in de Nederlandse traditie van helderheid, strakheid, een zekere strengheid en een sterk gevoel voor esthetiek, zette Irma een extra stap. Zij benadert een boek als een integraal ontwerp. Haar grafisch ontwerp maakt niet zozeer onderdeel uit van een boek, maar is het boek. Zie de SHV-uitgave, het Hicks-boek, haar inktloze werk voor Chanel en ook de felgele familiebiografie, James Jennifer Georgina.

Maar Boom bouwt meer dan boeken. Er zijn postzegels, herdenkingsmunten, jaarverslagen, affiches, logo’s en complete huisstijlen — zoals de recente van het Rijksmuseum. In 2013 was zij betrokken bij de renovatie en nieuwe inrichting van de North Delegates’ Lounge in het VN hoofdkwartier in New York waarvoor zij een monumentaal gordijn ontwierp. Zij ontwerpt ook voor de openbare ruimte, zoals het tegeltableau voor de nieuwe fietstunnel onder het Centraal Station in Amsterdam. De oorspronkelijke opdracht hiervoor betrof een ontwerp voor een lint van prefab tegels van 30 centimeter hoog en 100 meter lang. Dat werd dus een ontwerp voor de hele tunnel. 70.000 handbeschilderde wandtegels van Koninklijke Tichelaar Makkum zijn nu te bewonderen onder het Amsterdamse CS.

Irma je bent, om de term van Sylvia Hicks te gebruiken een ‘moedige piraat’. En ik hoop van harte dat je nog decennia lang gebruikmaakt van de vrijheid die je als buitenstaander hebt verworven.

Ja, dames en heren, dan is het nu tijd voor mij om te citeren uit het juryrapport:

“Op alle terreinen die haar oeuvre bestrijkt is Boom vertrouwd met de technische vernieuwingen. Daarvan gebruikmakend slaat ze keer op keer nieuwe wegen in, op zoek naar nog ongekende esthetische mogelijkheden. Ook de museale kwaliteit van haar ontwerpen is inmiddels erkend. Ze zijn opgenomen in de collecties van vooraanstaande internationale topmusea als het Museum of Modern Art in New York en het Centre Pompidou in Parijs. De Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, beheert haar levende archief. Op grond van alle hierboven opgesomde observaties heeft de jury van de Johannes Vermeer Prijs 2014 Irma Boom unaniem als laureaat voorgedragen. Zij is naar het oordeel van de jury begiftigd met een bijzonder vermogen grafische technieken te verbinden met ruimtelijk ontwerp. Voor haar is het boek een fundamenteel onderdeel van onze traditie en drager van cultuur. Zij blijft imponeren met haar ambitie om bij elk boek de grenzen te verleggen, met haar tomeloze wil verder te reiken dan de oorspronkelijke wens van opdrachtgevers, en met haar al decennia aanhoudende vermogen om werk van de hoogste artistieke kwaliteit te leveren. Dat alles maakt dat zij naar het oordeel van de jury de terechte winnaar is van de Johannes Vermeer Prijs 2014.”

Aanvullend op de tekst van de jury wil ik ook graag de boodschap voorlezen die prinses Beatrix naar Irma stuurde:

“Mevrouw I.E.F.M. Boom,
Van harte feliciteer ik U met de welverdiende prijs die U vanavond wordt uitgereikt. Deze erkenning onderstreept ook het belang van de bijzondere, artistieke boekvormgeving, welke U met Uw unieke talent tot het mondiale podium heeft verheven.
Alle goeds voor nog vele creatieve jaren wens ik U toe!

BEATRIX
Paleis Noordeinde,
27 oktober 2014”

En mag ik daar geheel op eigen verantwoordelijkheid aan toevoegen: Irma, van harte gefeliciteerd. Behalve een ‘moedige piraat’ en een fantastische ontwerper, ben je ook een heel leuk mens!