Toespraak minister Ingrid van Engelshoven

18 februari 2021

Het gesproken woord geldt!

Beste aanwezigen, juryleden, kijkers van de livestream,
Beste Rineke,

Een paar weken geleden schreef theatermaker Jan Beuving een mooie column over de kracht van kunst in deze barre tijden.
De kunst, die dit jaar in theaters en musea zo weinig ruimte kreeg, schreef hij, gaf daarbuiten juist ruimte.
In ons huis, ons hoofd en ons hart.

Ik ben daarom ongelofelijk trots om ook in deze uitzonderlijke periode hier met jullie samen te zijn voor de uitreiking van de Johannes Vermeerprijs 2020.
In de Felix Meritis – het “huis van de nieuwsgierige geest”.
Om, juist nu, te benadrukken hoe onmisbaar kunst en cultuur in onze maatschappij zijn.
Hoe belangrijk het is om nieuwsgierig te zijn, om te blijven dromen.
Maar natuurlijk, boven alles, om vandaag de virtuositeit en verdiensten van Rineke Dijkstra te vieren.

Beste Rineke,

Al vele jaren laat jij precies datgene zien wat ik zo mooi en belangrijk vind aan cultuur:
met iedere foto en elke video biedt jij ons een nieuw perspectief op wat het betekent om mens te zijn.
Mensen zijn niet simpel.
We zijn niet te reduceren tot één eigenschap, één rol of zelfs één identiteit.
Ook al proberen we die schijn soms wel op te houden…
Mensen zijn ongrijpbaar.
We zijn oneindig gelaagd en complex.
En juist die complexiteit, die menselijkheid, die maak jij op een unieke manier tastbaar, Rineke.

Je focust daarbij niet alleen op ogen en gezicht, maar op // “het hele lichaam als spiegel van de ziel”, zoals het juryrapport treffend omschrijft.
Je kijkt met nieuwsgierige, grenzeloze ogen naar de mensen om je heen.
Je toont hun complexiteit, hun ongemak, maar ook hun hoop op wat nog komen gaat, op wat nog mogelijk is.

Om die reden zijn jouw beroemde strandportretten mij altijd bijgebleven.
[Strandportretten, 1992-1998]
Je legde haarscherp de onbevangenheid en hoopvolle blik van jonge mensen vast, maar ook hun ongemak met hun eigen lichaam.

Ook de serie foto’s van vrouwen die net bevallen zijn verraden jouw uitzonderlijke talent.
[New Mothers, 1994]
Uit hun blik en lichaamshouding spreken een scala aan emoties; uitputting, en tegelijkertijd trots; onzekerheid, en tegelijkertijd vastberadenheid.

Hetzelfde geldt voor de portretten van Portugese stierenvechters, genomen vlak na een gevecht.
[Bullfighters, 1994-2000]
Hun jasjes zijn verscheurd, Hun overhemden met bloed en aarde besmeurd.
Kijk je vervolgens naar hun gezichten, dan zie je de vechtlust, maar ook de onzekerheid en de twijfel.

Als jij mensen fotografeert, Rineke, dan verdwijnt het vernis.
Je zei daar zelf ooit het volgende over:
“een foto gaat pas leven als er dingen in gebeuren waar je net niet de vinger op kunt leggen.
Je moet een situatie creëren waar ruimte is voor toeval”.
Het bijzondere aan jouw manier van werken is dat je juist door een nauwgezette voorbereiding deze ruimte voor toeval probeert te creëren.

Neem jouw recente werk Night Watching, een video-installatie waar je groepjes mensen ziet die naar De Nachtwacht kijken en erover praten.
[Night Watching, 2019]
Het lijkt op het eerste gezicht simpel: pak een camera en film mensen die naar De Nachtwacht kijken.
Maar geheel in jouw stijl ging er een uitgebreide voorbereiding aan vooraf.
Juist daardoor ontstond er ruimte voor toeval.

Ruimte, bijvoorbeeld, voor het roodharige meisje uit de klas “Lassen en metaal bewerken” van een ROC.
Omringd door haar stoere, mannelijke klasgenoten blijkt ze opeens alles over verfkunst en pigmenten uit de tijd van Rembrandt te weten.

Juist omdat jij de tijd neemt, Rineke, kan het onbewaakte moment ontstaan.
Het heeft je tot een internationaal uithangbord van de Nederlandse kunst en fotografie gemaakt.
Je won terecht vele grote prijzen, waaronder als enige Nederlandse fotograaf de prestigieuze Hasselblad Award.
Tegelijkertijd, en dat siert je enorm, blijf je onder al deze roem vrij nuchter en bescheiden.
Je blijft hard werken, en je zet je al je hele carrière in om jouw kunst ook in de openbare collecties te houden.
En hoewel je al vroeg je vleugels ook buiten Nederland uitsloeg, blijf je in nauw contact met de mensen die dicht bij je staan, vaak al vele jaren lang.
De jury omschrijft jou dan ook passend als “koningin van de Nederlandse portretkunst”.

Beste Rineke,

Ik heb begrepen dat je tijdens deze lockdown niet alleen werkte aan een nieuw project, maar je ook hebt gestort op het ordenen van je archief, en op het spelen van potjes Risk.
En dan zijn we nu opeens hier, in Felix Meritis, omringd door statige zuilen, en luisteren we naar de prachtige muziek van Lavinia Meijer.
Terecht, want vandaag ontvang jij de grootste Nederlandse staatsprijs voor de kunsten.
En dat is meer dan verdiend.

Het is mij dan ook een bijzonder grote eer om jou de Johannes Vermeerprijs 2020 uit te reiken.
Helaas mag ik dat dit jaar niet zelf doen, vanwege de coronamaatregelen.
Gelukkig hebben wij je partner bereid gevonden dit namens mij te doen.
Je krijgt straks het juryrapport, een bokaal, en natuurlijk 100.000 euro.
Ik hoorde dat je een mooi project in gedachten hebt…
wie weet wil je zo al een tipje van de sluier lichten?
Voor nu wens ik je ongelooflijk veel succes bij je volgende stappen, en hoop ik dat je een feestelijke avond beleeft.
Mag ik jou en je partner uitnodigen om naar voren te komen voor de overhandiging?